نقش ابن مقفع در معرفی فرهنگ و تمدن ساسانی به خلافت عباسی

دکترعلیرضا حسینی استادیار گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه کوثر بجنورد

پوریا اسمعیلی دانشجوی دکترای تاریخ ایران دوران اسلامی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین

چکیده

از جمله مترجمان و دانشمندان معروف عصر ­نخست­ خلافت ­عباسی (232-132ه.ق) ابن مقفع است. وی در آن روزگار آثار زیادی را از زبان پهلوی به عربی ترجمه نمود. انگیزه او این بود که فرهنگ و تمدن ایران زمین را حفظ و به عباسیان معرفی نماید تا آنان با اطلاع از ­سیرت­ ­پادشاهان،­ آئین ملک داری­ و نظام دیوان سالاری ­عصر ­ساسانی قلمرو پهناور خویش را اداره نمایند و بدین طریق حکومت اسلامی را اقتدار ببخشند. ابن مقفع ­از ­آن دسته ­مترجمانی ­است­ که­ توانست­ در­ سیرت ­خلفا ­تاثیر ­بگذارد و نیز حرکت او سرآغازی بود برای شکل گیری نهضت شعوبیه و نهضت ترجمه که پاسداری از تمدن ایران و انتقال دستاوردهای مهم آن به دوران اسلامی در مقابل اعراب از نتایج مهم آن است. در این راستا سوال اصلی پژوهش این است که تأثیر پذیری عباسیان از ترجمه متون پهلوی به زبان عربی توسط ابن مقفع چگونه بود؟ فرضیه حاصله چنین است که خلفای عباسی با بهره گیری از متون پهلوی که توسط ابن مقفع ترجمه شده بود توانستند فرهنگ و تمدن ایرانیان را با فرهنگ و تمدن اسلامی پیوند دهند و آن را درونی نمایند و بدین طریق مملکت خویش اداره نمودند. هدف از انجام پژوهش آن است که آثار این نویسنده بزرگ هر چه بیشتر به همگان معرفی شود و نیز بخشی از فرهنگ و تمدن اسلامی مورد تحقیق و تفحص قرار گیرد و در نهایت تاریخچه مفیدی برای نهضت ترجمه در قرون نخستین اسلامی باشد. این مقاله با استفاده از روش پژوهش تاریخی مبتی بر توصیف و تحلیل و نیز با استناد به منابع معتبر تاریخی و ادبی، ابعاد و زوایای این موضوع را بررسی می نماید. یافته های تحقیق نشان می دهد که آنان در خدای نامگ (سیرالملوک) با سرگذشت شاهان ایرانی، دستاوردهای بزرگ مردم ایران در حوزه ت، آداب کشورداری، نحوه برخورد با رعایا آشنا شدند. در تاج نامگ با مسائل و امورات پادشاهان از قبیل، فعالیت­های عمومی یا زندگانی خصوصی آنان، منشورها، رساله­ ها، نامه­ های ی، سخنان حکیمانه، تعالیمی که شاهان برای فرزندان خویش داشتند و سخنانی که به رعایا، درباریان و کارگزاران خود روا کردند نکات ارزنده ای را آموختند. در آئین نامگ هم از آیین و آداب نبرد، لشکر­کشی، تیر­اندازی، چوگان بازی، پیشگویی و اندرزهای شاهان درسهایی را فرا گرفتند. در مزدک نامگ نیز می خواست به خلفا بفهماند که اگر بی عدالتی پیشه سازد و رعایای خویش را در تنگنا قرار دهد وحدت سرزمین­های اسلامی به خطر می­افتد و شورش­های عظیم­تری نسبت به جنبش مزدکیان روی می­دهد بنابراین خلیفه و امرای اسلامی باید از این رویداد پند بگیرند و با ساکنان قلمرو خویش با عدالت رفتار نمایند تا همانند ساسانیان به این بلا گرفتار نشوند. در ترجمه کلیله و دمنه هم سعی نمود تا با پناه بردن به ادبیات تمثیلی و بیان حکایات اخلاقی سستی های منصور عباسی را از بین ببرد و انتظار داشت که خلیفه کتاب را بخواند و بدین وسیله از راه منحرف خویش باز­گردد. ما حصل کلام اینکه، با توجه به ساختار حکومت خلافت عباسی و تی که بر خلاف عصبیت عربی و شدید امویان در پیش گرفته بودند راه برای مترجمان مختلف همچون ابن مقفع تا حدی هموار شد که بتوانند با بهره گیری از ادبیات و تاریخ اندیشه های تمدن ایرانشهری را به خوبی عرضه نمایند، بنابراین از این حیث قابل تأمل است.

واژگان ­کلیدی: ابن­ مقفع، عباسیان، نهضت ترجمه، نهضت شعوبیه، متون پهلوی  

 

 سومین همایش ملی زبان، ادبیات و بازشناسی مشاهیر و مفاخر، مشهد اسفند 1397، (ثبت در سایت سیویلیکا و پایگاه استنادی علوم جهان اسلامISC)